ព្រចេតិយ ៤ កន្លែង

   សេចក្ដីផ្ដើម

ចេតិយ ជាសាសនវត្ថុបញ្ជាក់អំពីមរតកសាសនាដែលមានពាសពេញសម្រាប់ ប្រទេស​​​កាន់​​​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា​ ក្នុងនោះមានប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ ហើយចេតិយ នេះ មានសារ​សំខាន់​​​សម្រាប់​​ប្រជាជនខ្មែរជាពិសេសអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនា ដោយ​គេតែង លើកកំពស់​ថា​ជា​វត្ថុ​ស្ថាន​ ដែល​ត្រូវ​គោរ​ក្នុងន័យបញ្ជាក់អំពីតំលៃនៃសីលធម៌និងគុណ ធម៌។

ដូច្នេះក្នុងការសិក្សានេះ គ្រាន់តែជាផ្នែកមួយនៃការចូលរួមសំដែងទស្សនគតិ ហើយក៏​ចូល​រួមផ្នែកការអនុរក្សសម្បតិ្ដវប្បធម៌ខ្មែរ ព្រមទាំងមានបំណងដើម្បីផ្សព្វ ផ្សាយ​ក្នុង​គេហទំព័រ«សាសនានិង​អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ» ។​

អត្ថន័យ

ចេតិយ ( ន.នាមសព្ទ )តាមវចនានុក្រុមសម្ដេចជួនណាត អោយអានថា [ចេដី ឬ ចែដី ]   ( បា.បាលី​ ( បាលីភាសា ), សំ.សំស្រ្កឹត ( ភាសាសំស្រ្កឹត ) ) (ចៃត្យ) ដែលមានន័យថា ទី​ដែល​គេ​គោរព​បូជា គឺ​ទី​ណា​មួយ ទោះ​មាន​ដើម​ឈើ​ធំ​ជា​ប្រធាន​ជា​ទី​សម្គាល់​ក្ដី, មាន​ថ្ម​ធំ​ៗ ជា​ទី​ចំណាំ​ក្ដី ។ល។ ដែល​អ្នក​ផង​គេ​សន្មត គេ​ជឿ​ថា​ជាទី​ស័ក្ដិសិទ្ធិ គេ​តែង​ធ្វើ​សក្ការ​បូជា​គោរព ក៏​ហៅ ចេតិយ ទាំងអស់; តែ​ក្នុង​ប្រទេស​យើង​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ចំពោះ​តែ​គារវវត្ថុ ដែល​គេ​ក​ដោយ​ឥដ្ឋ​ជា​ដើម សម្រាប់​តម្កល់​សារីរិកធាតុ​នៃ​ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​ជា​ដើម នោះ​ទើប​ហៅ​ថា ចេតិយ (ខ្មែរ​ហៅ ចៃដី ក៏​មាន, ហៅ​ក្លាយ​ជា ចាយដី ក៏​មាន); គួរ​សរសេរ ចេតិយ ឬ ចៃដី ។

ប្រភេទចេតិយក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា

តាមគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនាចេតិយបែងជា ៤ ប្រភេទគឺ៖

១.​ធាតុចេតិយ គឺវត្ថុស្ថានដែលគេសាងដើម្បីបញ្ចុះព្រះបរមសរីរិកធាតុរបស់ព្រះពុទ្ធ ជាម្ចាស់  ក្រៅពី​នេះ សម្រាប់បញ្ចុះធាតុព្រះមហាក្សត្រ។ ចេតិយធាតុនេះតាមភាសា​ឥណ្ឌាហៅថា សិរីកស្ថូប។

២.បរិភោគចេតិយ គឺជាវត្ថុស្ថានដែលសាងឡើងដើម្បីតំកល់វត្ថុប្រើប្រាស់របស់ព្រះពុទ្ធ ជាម្ចាស់​។​ព្រះពុទ្ធជាអង្គទ្រង់បានអនុញ្ញាតិ​អោយសាងដើម្បីជាអនុស្សារណៈ​នៅពេល​ដែល​​ទ្រង់​​បរិនិព្វានទៅ ដូចជាសង្វេជនីយស្ថាន ៤ កន្លែងគឺ ឧទ្យានលម្ភិនីចេតិយ គីកន្លែង​ដែល​ព្រះអង្គ​​ប្រសូតិ។ ឧរុវេលា​សេនានិគម(ពុទ្ធគយា)គឺកន្លែងដែលទ្រង់ត្រាស់ដឹង។ ព្រៃឥសិបតន​មិគទាយវន្ដ​(សារនាថ)គឺជា​កន្លែង​ដែលទ្រង់សម្ដែងបឋមទេសនា។ វនោ​ទ្យាន ក្រុង​កុសិនា​រាគឺ​ជា​​កន្លែងដែលព្រះអង្គទ្រង់​បរិនិព្វាន។​

៣. ធម្មចេតិយ បានដល់ចេតិយ ឬទីតំកល់គម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនា ។​

៤.ឧទេសិកចេតិយ បានដល់វត្ថុស្ថានដែលសាងដើម្បីឧទ្ទិសដល់ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ដូចជាព្រះ​ពុទ្ធ​រូប ធម្មចក្រជាដើម។​

ចេតិយតាមទស្សនៈប្រវតិ្ដបុរាណវិទ្យា

ប្រវត្ដិព្រះបរមធាតុ

ព្រះបរមធាតុជាធាតុដែលពុទ្ធបរិស័ទទូទាំងពិភពលោកធ្វើសេចក្ដីគោរព ជាវត្ថុស័ក្ដ​សិទ្ធ​ បំផុត ក្រោយពីព្រះបរមសាស្ដាចូលបរិនិព្វាន្ដ សាវកទាំងឡាយបាន​ធ្វើឈាបន​កិច្ច​យ៉ាង ឱឡារិត។ ក្រោយពីរំលាយព្រះពុទ្ធកាយមក ពួកមល្លក្សត្រ​បានអារាធនាបរមធាតុ​ដាក់​ក្នុង«សុវណ្ណទោណ » ដោយឧទ័យវត្ថុទាំងឡាយមានផ្ដាភ្ញីគ្រឿងក្រអូបជាដើម បន្ទាប់​មក យកតំកល់ទុកក្នុងសត្ដរតន មយ បល្លង្គ។ ព្រះបាទអជាសត្រូវនៃនគរមាគនផ្ញើ​ទូតមកសូមព្រះ​បរមសារីរិកធាតុ តែត្រូវ មល្លក្សត្រ បដិសេធ។

ការបដិសេធរបស់ពួកមល្លក្សត្រនេះ បានបង្ករនូវទំនាស់យ៉ាងក្រៃលែងរហូត​ធ្វើ​អោយ មានសង្រ្គាមបណ្ដាលមកពីការចែករំលែងនូវព្រះបរមសារីរិកធាតុមិនយុត្ដិធម៌ ពីព្រោះ​​អ្នកកាន់ពុទ្ធ​សាសនាក្នុងសម័យនោះគោរពបដិត្តិមិនថាវត្ថុធាតុនៃព្រះពុទ្ធ ឬព្​រះធម៌ ដូច្នេះ ជា​ធម្មតា​​សម្រាប់​​អ្នកមិនបានទទួលព្រះបរមសារីរិកធាតុត្រូវរកវិធីគ្រប់បែប​យ៉ាង​ ដើម្បីអន្ដរាគម ទោណព្រាហ្មាណ៍ ដែលជាគ្រូនិងជាបុគ្គលត្រូវបានគេ​គោរពបូជាម្​នាក់របស់ក្សត្រទាំងនោះ បាន​ចូល​ខ្លួនមកដោះ ស្រាយ បញ្ហានេះ ពីព្រោះ​ទោណព្​រាហ្មណ៍​គិតថា ព្រះសារីរិកធាតុជាសម្បតិ្ដ​ឧត្តម​មិន​គួរធ្វើការវិវាទគ្នាព្រោះ រឿងនេះ គួរតែ​ស្រុះស្រួលគ្នា ព្រមព្រៀងគ្នា រីករាយចំពោះគ្នា គួរចែក​រំលែកព្រះបរមសារីរិកធាតុ ស្មើគ្នា។

ដោយសារទំនុបចិត្តលោកទោណព្រាហ្មណ៍ ក្សត្រទាំងនោះបានផ្ដល់តួនាទីអោយ​ទោណ​ព្រាហ្មណ៍ ចាត់ចែងតាមគួរសម ដូច្នេះទោណព្រាហ្មណ៍ចែកជា៨ ចំណែក ក្នុងន័យផ្សព្វ​ផ្សាយ​ព្រះពុទ្ធសាសនា ទៅកាន់ទិសទាំង ៨ ទទឹមនិងនេះ ទោណព្រាហ្មណឯង​លួចយក​ព្រះ​ចម្កូមកែវដាក់ក្នុងផ្នួងសក់របស់ខ្លួន តែត្រូវសក្កទេវរាជយកពីទោណព្រាហ្មណ៍​មក​តំ​កល់​ទុកក្នុងចុឡមនីចេតិយក្នុងសក្កទេវវិមាន។ ចំណែក ក្សត្រមោរិយៈក្រុងបុប្ផលិវ័ន មក​ដល់​ក្រោយ​គេ ទទួលបានតែអង្គារៈ(ធ្យូង)មកតំកលទុកក្នុងនគរ របស់ ខ្លួនដោយធ្វើស្ដូប​យ៉ាងល្អវិចិត្រ។

បញ្ហាផ្នែកនយោបាយបានធ្វើអោយសង្គមពុទ្ធក្នុងសម័យនោះត្រូវបែកបាក់គ្នា ចំណែក​ស្ដូប​តំកល់ ព្រះ បរមសារីរិកធាតុទាំង ៨ កន្លែងក្នុងប្រទេសទាំង៨ ដែលជាទីគោរព​របស់​មនុស្ស និងទេវតានោះត្រូវ ប្រឈមមុខនឹងសង្គ្រាម ដូច្នេះដើម្បីរក្សាព្រះសារីរិកធាតុ​គង់នៅអស់កាល​កប្ប ព្រះមហាថេរនាមព្រះ មហាកស្សបៈបានណែនាំព្រះបាទ​អជាត​សត្រូវសាងព្រះស្ដូប​ចេតិយក្នុងដី។ ក្នុងសម័យព្រះបាទ អសោកមហារាជ ពុទ្ធសត្ដវត្ស​ទី៣​បាននិមន្ដព្រះសារីរិក​ធាតុ​ចេតិយនោះមកតំលក់ទុកក្នុងព្រះស្ដូប ចេតិយក្នុងជំពូក​ទ្វីបដើម្បីជាទីសក្ការបូជាដល់មនុស្ស​និង​ទេវតា​ទាំងឡាយ។

ព្រះមហិន្ទថេរៈព្រះរាជឱរសរបស់ព្រះបាទអសោកមហារាជមកផ្សព្វផ្សាយព្រះ​ពុទ្ធ​សាសនា​ក្នុងកោះ លង្កា តែងតែធ្វើ​ដំណើរមកធ្វើសក្ការបូជាព្រះបរមសារីរិក​ធា​តុ។ សមន​សាមណេរដែល​ជាសិស្សរបស់​ព្រះមហិន្ទថេរបានបិណ្ឌបាតព្រះបរមសារី​រិកធាតុ​ពីទេវា​នម្បិយតុស្សៈនិងព្រះបាទអសោកមហារាជ មកតំកល់ទុកក្នុងកោះលង្កា ដោយឆ្ពោះ​ព្រះ​សារីរិកធាតុ​បានពីព្រះបាទ​អសោកមហារាជត្រូវយកមក តំកល់ទុកក្នុងស្ដូបអនុរាធបុរៈ ចំណែក​ឯព្រះអក្ខក​ធាតុ​(ឆ្អឹងកាំបិតស្មាខាងស្ដាំ)បានពីសក្ក​ទេវរាជមក​តំកល់​ទុក​ក្នុង​ថូបារាម។

ឯកសារប្រវត្តិវត្តឧណ្ណាលោមព្រះនិពន្ធដោយសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជជួនណាត ថា ចេតិយ​វត្ដ ឧណ្ណាលោមតំកល់ព្រះលោមធាតុ(រោមភ្នែកព្រះអរហន្ដ) សម្ដេច​មានព្រះ​សំណេរថាចេតិយ នេះ មិនជាដឹងសាងនូវសត្ដវត្សទីប៉ុន្មានទេ ព្រោះសិលាចារិក​របស់​ចេតិយ​នេះមាន​ចំណាស់​ណាស់​ ហើយពិបាកនឹងអានយល់ដឹង។យើងអាចសន្និដ្ឋានបានថា ចេតិយនេះ មិន​ត្រឹមតែសម្រាប់តំលក់ព្រះ លោមធាតុនោះទេ ប្រហែលជាតំលក់ព្រះធាតុផ្សេងៗទៀត ពីព្រោះ ព្រះពុទ្ធសាសនា ផ្សាយចូលមក ក្នុងទឹក​ដីសុវណ្ណភូមិក្នុងនោះមានប្រទេសកម្ពុជានេះឯង។ លោកអៀន ហារិសក្នុងសៀវភៅ Cambodian Buddhism , History and Practice ,និង​Buuddism under Pol Pot បាន បញ្ជាក់ថាក្រោយពីសង្គ្រាមខ្មែរក្រហម ប្រទេសកម្ពុជាបាន ដង្ហែរ​ព្រះសារីរិក​ធាតុមក​តំកល់​ក្នុងវត្តភ្នំ ក្រោយមកតំលក់​ក្នុងក្រុង​ឧដុង្គ​ដោយមានសម្ដេច​ព្រះបាទ​នរោតមសីហនុ ព្រះញាតិសានុវង្ស និង​មន្ដ្រី​រាជការដោយមានលោកនាយកមន្ដី្រហ៊ុន សែនបាន​ចូលរួម​ក្នុងពិធីនេះផងដែរ។ ក្នុងពេលថ្មី ៗ នេះ ពុទ្ធសាសនិជនកម្ពុជាក្រោយការដឹក នាំ​របស់ភិក្ខុ​ធម្មានន្ទ និងសហការិយ៍នៃ សកលវិទ្យាល័យ បញ្ញា សាស្ដ្របានអារាធនាព្រះសារីរិក​ធាតុ​ពីប្រទេសស្រីសង្កាមកតំកល់ទុកក្នុងប្រទេសកម្ពុជាក្នុងថ្ងៃ១៤ កើត ខែផល្គុន ព.ស.​២៥៥៣​ ត្រូវនិងថ្ងៃទី២៧ ខែកុម្ភះ ២០១០។​

ចាប់តាំងពីព្រះពុទ្ធសាសនាផ្សាយចូលមកក្រុមប្រទេសសុវណ្ណទ្វីប ដោយព្រះភិក្ខុ​សោណ​ថេរ និងឧត្ដរថេរបាននាំមកនូវ​ទាំងធាតុចេតិយ ធម្មចេតិយនិងឧទេសចេតិយ​ផងដែរ ប្រទេសកម្ពុជា។

២.បរិភោគចេតិយ

ព្រះពុទ្ធអង្គមុននិងបរិនិព្វាន្ដ ទ្រង់ពុទ្ធានុញ្ញាតិអោយពុទ្ធសាសនិកជនសាងវត្ថុទីរលឹក ក្នុងទីបួនស្ថាន ហើយទ្រង់ត្រាស់ថាបុគ្គលណាបានចូលមកក្រាបសក្ការបូជាសាសន​ស្ថានទាំង​ ៤ នេះនឹងបានកុសល ពេលអស់សង្ខារនឹងបានចូលទៅកាន់សុគតិភព។

ក.ឧទ្យានលុម្ពិនីចេតិយ គីជាទីកន្លែង​ដែល​ព្រះអង្គ​​ប្រសូតិ។ ក្នុងសម័យពុទ្ធកាល លុម្ពិនី​(Lumbini)នេះស្ថិតនៅរវាងនគរកបិលភ័ស្ដនិងនគរ​ទេវទហៈ។ក្រោយពីព្រះពុទ្ទបរិនិព្វាន ព្រះបាទអសោក មហារាជបានសាងសរសរខ្នាតធំ តំកល់ទុកតំបន់ប្រសូត្រ ហៅថា​សរសរ​​អសោកដោយ មានចារ ជាសិលាចារិក។

ក្រោយពីរាជសម័យរបស់ព្រះបាទអសោកមហារាជ លុម្ពិនីវ័នត្រូវបានរលត់​រលាយ​ពី​​ប្រវត្តិ​​សាស្ដ្រ​ជិត ៧០០ ឆ្នាំ ប្រហែលជាក្នុងខ្ទង់ឆ្នាំ ៩០០នៃព.ស.ទើបមាន​ភិក្ខុចិន​នាម​ហ្វា​ហៀន​​បាន​ធ្វើដំ​ណើរមកកាន់តំបន់នេះហើយ​បាន​បញ្ចាក់ថាមានស្រះទឹក លុម្ពិនី​វន្ដ​នេះ​នៅឆ្ងាយ​ពី​ក្រុង​​​កបិល​​ភ័ស្ដ​ទៅកាន់ទិសខាងកើត​ប្រមាណ ១៤-១៦កីឡូម៉ែត្រ។​ក្រោយ​​មកភិក្ខុ​ហៀន​ចាំង ឬស្គាល់​ក្នុងនាម ព្រះ​សំចាំង​បានធ្វើដំណើរមកកាន់លុម្ពិនីវ័ន បានកត់​ត្រា​លក្ខណៈ​ស្រដៀង​​គ្នា​និង​ភិក្ខុហ្វាហៀន តែក៏បាន​បន្ថែមទៀត​ថានៅជិត​នោះមាន​ដើម​សាលៈ​ជា​ដើម​ឈើដែល​ព្រះ​ពុទ្ធ​អង្គប្រសូត្រ។

​​         កិច្ចស្រាវជ្រាវផ្នែកបុរាណវិទ្យាដឹកនាំដោយលោក Sir Alexander Cunningham បាន​រក​ឃើញកន្លែងនេះដោយមានសិលាចារិកជាអក្សរព្រាហ្មណីក្នុងរាជកាលរបស់​ព្រះបាទអសោក​មហារាជ ហើយបានឃើញបុរាណស្ថានជាច្រើនកន្លែងដែលបានកំណត់​កាល​បរិច្ឆេទ ពីព.ស.៣០០-៩៥០ ក្នុង រាជវង្សមោរិយៈ វង្សសុង្សគៈ វង្សកុស្សណៈ និងសម័យកុបតៈ។​

Sir Alexander Cunningham

បច្ចុប្បន្នស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសនេប៉ាល ក្រុងគោរាឍបុរៈ ជាប់ជាយដែន​ប្រទេស​ឥណ្ឌា ត្រូវ បានជាសម្បត្ដិវប្បធម៌ពិភពលោកដោយអង្គការយូនិស្កូចុះបញ្ចុះបញ្ជីក្នុង ១៩៩៦។​ជា​កន្លែងដែលពុទ្ធ សាសនិកជនទូទាំង​ពិភពលោកចូលមកធ្វើសក្ការបូជា រំលឹក​ដល់​​​ថ្ងៃ​ដែល​​ព្រះ​ពុទ្ធ​ទ្រង់ប្រសូត្រ «អនុស្សារ​ស្ថាន»​ក៏ដូច​ជា​ក្នុងន័យពុទ្ទានុស្សតិ។​

ខ.ឧរុវេលាសេនានិគម(ពុទ្ធគយា- Bodh Gaya, Mahabodhi Temple)គឺជាកន្លែង​ត្រាស់​​ដឹ​ង​។ស្ថិតនៅក្នុងស្រុកគុយា រដ្ឋ​ពិហារ ប្រទេសឥណ្ឌា មានវត្ដមួយ​ឈ្មោះ​ថា​មហាពោធិស្ថិតនៅក្រោម ការរក្សារបស់គណកម្មការពុទ្ធនិងឥណ្ឌូ។

ពុទ្ធគយា បច្ចុប្បន្នស្ថិតនៅខាងកើត​ស្ទឹង​​នេរញ្ជរា មានចម្ងាយ​ប្រមាណ ៣៥០ ម៉ែត្រ។និមិត្តនៃ ពុទ្ធគយាគឺស្ដូបមានទ្រង់ទ្រាយបួនជ្រួងស្រួតខ្ពស់ទៅលើ មានកំពុល ៥១ ម៉ែត្រ​ដែលជាពស្ដុតាង បញ្ជាក់ថាជា​កន្លែងព្រះពុទ្ធអង្គត្រាស់ដឹងដោយ​នៅបរិវេណ​វត្ត​មានដើម​ពោធិធំបែកមែកសង្ខាត្រសុំ ត្រសាយ ។នៅតំបន់នេះ ពេញទៅដោយ​សាសនវត្ថុ​និង​សាសន​បុរាណពាសពេញគ្រប់ទីកន្លែងបញ្ជាក់ អោយ​ឃើញ​ថាជាកន្លែងឧត្តមមង្គល ត្រជាក់ត្រជុំ មនុស្ស​ម្នាទូទាំងពិភពលោកមកកាន់តំបន់​នេះសុទ្ធ​តែបាននូវ​ទឹកអំរិត​នៃ​សទ្ធា សេចក្ដីសុខ មានចិត្តជាសមាធិ។

ពុទ្ធាគយាក្រោយពីពុទ្ធបរិនិព្វាន

ពុទ្ធគយាជាពុទ្ធសា្ថនដែលជាអនុស្សារណស្ថាន រលឹកដល់ការត្រាស់ដឹងរបស់ព្រះ​ពុទ្ធជា​ម្ចាស់ សាង​ដោយ​ព្រះ​បាទ​អសោកមហារាជ ហើយ​ត្រូ​វបាន​បូរណៈគ្រប់យុគ​សម័យ រហូត​មកដល់​ទ័ព​មុស្លិម​(ចាម)​ចូលមកវាយយក​តំបន់នេះគ្រប់​គ្រងហើយ​បំផ្លាញ់​គ្រប់បែបយ៉ាង​ដែល​ទាក់​ទងនិង​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា សូម្បីតែព្រះភិក្ខុសាមណេរក្នុងសម័យនោះ​ក៏ត្រូវធ្វើ​ឃាត​កម្មអស់មួយចំនួនធំ ភិក្ខុសាមណេរ ដែល​នៅ​មានជីវិតព្រោះគេចពីកានធ្វើឃាតកម្ម​មកកាន់​ប្រទេស​ជិតខាងដូចជាស្រីលង្ការនិងប្រទេសចិនជាដើម។

ពុទ្ធគយាមុននឹងត្រូវបានជួសជុល

រូបខាងលើនេះជារូបភាពមហាពោធិចេតិយ ដែលថតដោយលោក​ឆារល្ល៍ ដយល៍​ក្នុង​ឆ្នាំ ១៩២៦ បញ្ជាក់អោយឃើញថា ជាសាសនស្ថានដែលត្រូវគេ​បោះបង់ចោលមិនមាន ការ​អនុរក្សថែរក្សា។​

ចំណែក​ឯ​ដើមពោធិជាសហជាតិ នៃព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ក្នុងរវាងព.ស.៣៥២ ត្រូវបានបៀត បៀនដោយ​ព្រះអគ្គមហេសីរបស់ព្រះបាទអសោកមហារាជ ដោយសារព្រះនាងច្រណែន ប្រច័ណ្ឌនិងព្រះបាទ អសោកមហារាជដែលទ្រង់យកចិត្ត​ទុកដាក់ថែរក្សាតែដើមពោធិ​រហូត​​ភ្លេចសេចក្ដីសុខជាមួយព្រះនាង តែយ៉ាងណាក៏ដោយដើមពោធិនេះត្រូវបាន​ដាំជាថ្មី​ដោយព្រះបាទអសោក​មហារាជ​ទ្រង់យក​ពន្លូក​ចេញពីដើមពោធិដើមមកដាំ រហូតមាន​អាយុ​ប្រមាណ ៨៧១-៩៨១ឆ្នាំ ត្រូវបំផ្លាញ់​ដោយ​​ព្រះរាជាកាន់​សាសនាឥណ្ឌូ ព្រះនាម​ព្រះ​បាទ​សសាង្កាក្សត្រនៃបេកល​ទ្រង់​ច្រណែន​​និងការរីកចំរើនព្រះពុទ្ធ​សាសនា បាន​បញ្ជា​​អោយ​ទាហារបំផ្លាញ់ តែត្រូវបានយក​កូននិង​ពន្លូក​មកដាំសារជាថ្មីដោយព្រះបាទ​បូរណ​វរមា​ជាក្សត្រចុងក្រោយបង្អស់នៃត្រកូលមោរយៈ។ ដើម​ពោធិទី​បីនេះមាន​អាយុប្​រមាណ ១២៥៨-១២៧៨ ឆ្នាំ ត្រូវបោះបង់ចោល​គ្មានការថែ​រក្សាក្នុង​សម័យ​ដែលប្រទេស​ឥណ្ឌា​ស្ថិត​នៅ​ក្រោមការ​ត្រួតត្រារបស់អណានិគមអង់គ្លេស តែត្រូវបាន​ដាំសារជា​ថ្មីដោយ​លោក​ Sir Alexander Cunningham ជាអ្នកបុរាណវិទ្យា។

លោក​(Sir Edwin Arnold)​ ជាកវីកាព្យដ៏ល្បីម្នាក់​លើ​​ពិភព​លោកបានធ្វើចំណាប់​អារម្មណ៍ក្នុង​ បទ​កវី​«ពន្លឺអាស៊ី»(The Light of Asia)ដែល​ជា​សៀវ​ភៅពុទ្ធប្បវត្ដ​មានកេរ​ឈ្មោះល្បី​​បំផុត ក្នុង​ពេល​ដែលលោកធ្វើដំណើរទៅកាន់ពុទ្ធគយា លោកមានភាពស្លុត​ចិត្ត​ដោយ​ឃើញសាសន​ស្ថាន​កំពុងត្រូវបៀតបៀនដោយកំលាំងរបស់​មនុស្ស​និងធម្មជាតិ។លោកបាន​រៀប​រាប់​សំវេជនីយស្ថាន​ទាំង​បួនកន្លែងយ៉ាងពិសា្ដបំផុត ទន្ទឹមនិង​នោះលោក​បាន​អធិបាយផលប៉ះ​ទង្គិចដែលកើតឡើងដោយសារ​សង្រ្គាមនិងការគ្រប់គ្​រង់របស់​សាសនា​ព្រាហ្មណ៍និកាយសិវៈ។​ទោះបីរដ្ឋាភិបាល​បេគល​បានព្យាយាម​បូរណៈ ក្នុងឆ្នាំ ១៨៨០​​ក៏ដោយតែសាសនិក​ជនព្រាហ្មណ៍​ជាពិសេសពួកមហ័ន្ដ​រើសយកវត្ថុ​ដែល​បូរណៈ​ទៅ​ប្រើប្រាស់ ធ្វើអោយកិច្ច​បូរណៈ​របស់លោកSir Ashley Eden ត្រូវអសកម្ម។​

Sir Edwin Arnold

          លោក​បាន​ពណ៌នាទាក់ទងនិង​ស្លឹកពោធិ​គួរអោយ​ចាប់អារម្មណ៍បំផុត​គឺ​លោក​ថា គ្រាន់ តែឃើញស្លឹកពោធិលោកមានចិត្ដ​ពេញទៅដោយ​សទ្ធា តែស្លុត​ចិត្ដ​ពេល ឃើញពួក មហ័ន្ដនាំគ្នាកាច់មែកពោធិ ធ្វើជារបស់លេង​សើច។​លោក​បាន​សូម សុំស្លឹកពោធិ«តើខ្ញុំ សូមស្លឹកព្រះមហាពោធិដ៏ស័ក្ដិសិទ្ធនេះ​បានទេ»​ពួក​គេ​សើច​ចំអកលក​លើយដាក់ ហើយ ពោលថា«បើលោកប្រាថ្នាចង់បាន សូម​លោក​កាច់​យកតាម​​ចំណង់ចុះ ព្រោះស្លឹក នេះ គ្មានប្រយោជន៍អ្វីទេ»។លោកបាន​និយាយ​តទៀតថា «លោកបាន​ចាប់យកស្លឹកព្រះ មហាពោធិយ៉ាងថ្នមៗ ស្រាលៗ តែពួកមហ័ន្ដគេមើល​មិន​ឃើញទេ»​។​លោកថា​«ក្រោយ ពីបានស្លឹក​ព្រះមហាពោធិ​៣-៤ស្លឹក លោកបានចារិកជា​ភាសាសំស្រ្កិត​យកទៅ ប្រទេស ស្រីលង្កា។លោក​គិត​​ថា ស្លឹកព្រះមហាពោធិ​នេះមានតំលៃ​បំផុត​សម្រាប់​ស្រីលង្កា។​ពុទ្ធ សាសនិក​ជន​ស្រីលង្កាគ្រាន់តែឃើញកើតសទ្ធា រត់មកធ្វើសេចក្ដីគោរព បូជាជាវត្ថុមាន តំលៃ​ខ្ពស់បំផុត ពួកគេដង្ហែរស្លឹកព្រះមហាពោធិពីក្រុងមួយទៅក្រុងមួយ ប្រជាជន ធ្វើ សេចក្ដីគោរពរាល់ៗថ្ងៃ។

ភិក្ខុធម្មបាលៈជាបណ្ឌិតមួយអង្គ ក្រោយពីបានអានអត្ថបទរបស់លោក Sir Edwin Arnold កើតសទ្ធាយ៉ាងក្រៃលែង ព្រះអង្គបានធ្វើដំណើរចូលមកពិនិត្យតាមការរៀបរាប់​របស់លោកSir Edwin Arnold ក្នុងទី២២ ខែមករា ឆ្នាំ១៨៩០​។ ពេលឃើញពុទ្ធគាយា​ភ្លាម​ លោកកើតបីតិសោមន្សឥត​ឧបមា រហូតមិនអាននឹងពណ៌នាដោយពាក្យសំដីបាន លោក​បាន​កត់​ត្រា​ទាក់​ទង​និង​ទិដ្ឋភាពយ៉ាង​លំអិត ហើយក៏បានកត់សំគាល់វត្ដរបស់​ពួក​មហ័ន្ដ​(ពួកកាន់​សាសនា​ព្រាហ្មណ៍​និកាយ​សិវៈ)​។

ធម្មបាលភិក្ខុ

ក្នុងកំណត់ហេតុរបស់លោក​បានបានបញ្ជាក់ពីសេចក្ដីបីតិសោមន្ស​ចិត្តរបស់​លោក​ថា​«ក្នុង​ខណៈពេលដែលខ្ញុំព្រះករុណាបានធ្វើមនស្សការព្រះពុទ្ធរូប ស្រាប់តែ​ចិត្ត​ពេញ​ទៅដោយ​កំលាំង​​សទ្ធា​ សេចក្ដីស្ងប់ ភាព​ត្រជាក់​ត្រជុំ​បីតិសោមន្ស​រីករាយ​ហួស​នឹង​ពណ៌នា​​ដោយ  ភាសារបស់មនុស្ស​ លក្ខណចិត្ដបែបនេះពុំ​ដែល​មាន​ធ្លាប់​ទាល់តែសោះ​កាល​ពី​មុន​មក ពេល​ដែលខ្ញុំព្រះករុណាសម្លឹងមើល​ព្រះភ័ត្រពីវរជ​សាសន៍ កំលាំង​ចិត្ដ​ផុស​ចេញ​ពីផ្ទៃខាងក្នុង ធ្វើអោយចិត្តរបស់ខ្ញុំស្រលាំងកាំង សញ្ជឹងគិត ព្រោះមិនដែលធ្លាប់កាលពីមុនមកជាហេតុ ជុំរុញចិត្តរបស់ខ្ញុំព្រះ​ករុណា ​តាំងចិត្ដអធិដ្ឋានថាស្នាក់នៅកន្លែងនេះដើម្បី​ធ្វើ​បូរណៈ​វត្ដ មហាពោធិ​ជា​សាសនស្ថានដ៏ស័ក្ដសិទ្ធិនេះ ដោយដើមមហាពោធិ ជាកន្លែងដែល អ្នកអង្គ ម្ចាស់​សុទ្ធត្ថជាអគ្គមហាបុរសលោកបានគង់លើរតនបង្ល័ង្គត្រាស់ដឹងនូវព្រះសទ្ធម្មដ៏បរិសុទ្ធ ជាកន្លែងស័ក្ដិសិទ្ធបំផុតដែលគ្មានកន្លែងណាលើលោកនេះប្រៀបបាន ខ្ញុំបាន​សួរ​ភិក្ខុ​កោហ្សេន គុរុរតនៈថា «លោកម្ចាស់នឹងសហការណ៍ជាមួយខ្ញុំព្រះករុណាក្នុង​ការ​បូរណៈ​វត្ដព្រះមហាពោធិ​នេះទេ លោកឆ្លើយតបយល់ព្រមដោយសំដីទន់ភ្លន់ ស្រគត់ស្រគុំ​ យ៉ាង ផ្អែមល្អែមបំផុតដែលធ្វើអោយប្លែកចិត្ដថា «ហេតុអ្វីបាន​ជាចិត្ដ​របស់យើង​ដូចគ្នា​ម្លេះ»។ 

                                   ធម្មបាលភិក្ខុនិងសហធម្មិកជនជាតិជប៉ុន

ធម្មបាលភិក្ខុស្នាក់នៅក្នុងសាលាបណ្ដោះអាសន្នរបស់រាជទូតភូមាសាងទុកក្នុងរយៈ​ពេលមក  ​បូរណៈ​មហាពោធិ​ចេតិយ។លោកបានធ្វើកំណត់ហេតុយ៉ាងល្អិតល្អន់ និងក្បោះ​ក្បាយ​ជាទីបំផុត ហើយ​បានបោះពុម្ពផ្សាយដល់សាធារណជនបណ្ដា​ប្រទេស​កាន់​ព្រះ​​ពុទ្ធ​សាសនា ដូចជាភូមា ឥណ្ឌា និង​ស្រីលង្កា រដ្ឋាភិបាលនិងពុទ្ធសាសនិជន​នៃប្រទេស​ទាំង​​នេះបានផ្ដល់​ការគ្រាំ​ទ្រយ៉ាងសកម្មក្នុងការ​បូរណៈព្រះមហាពោធិចេតិយ តែប្លែកត្រង់​មហា​ចេតិយនេះ​គ្រប់គ្រង​ដោយពួកមហន្ដ ហើយពុទ្ធ​សាសនិជនទូទាំង​ពិភពលោកមក​សូម​បែង​ជាចំណែក ហើយទិញ​ដីកន្លែងនេះ ការពិតគួរ​ជារបស់​ពុទ្ធសាសនិជនរបស់យើង។

​         ក្នុងឆ្នាំ១៨៧៤ ព្រះបាទមិនដុងក្សត្រនៃប្រទេស​ភូមា​​បាន​បញ្ជួនរាជទូត​មកកាន់​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ដើម្បីធ្វើបូរណព្រះមហាពោធិចេតិយនេះ ក៏ដូចជាការ​ថែរក្សាពស្ដុ​តានៃ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​អោយនៅ គង់វង្ស។​ ​រដ្ឋាភិបាលប្រទេស​ឥណ្ឌាមាន​សេច​​ក្ដី​ពេញចិត្ត​ឥត​ឧបមានូវអំពើជាកុសលនេះ ។​រដ្ឋាភិបាល របស់ឥណ្ឌាបានអញ្ចើញលោក Alexander​ Cunningham និងបណ្ឌិត រាជេន្ទ្រ​លាល​មិត្រៈចូល រួមក្នុងកិច្ចបូរណៈនេះក្នុងឆ្នាំ អំឡុង ១៨៨៣ រដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌាទទួលភារកិច្ច​ជា​ម្ចាស់​បូរណៈព្រះមហា ពោធិចេតិយ​រហូត​ដល់​ចប់​បរិបូរណ៍។​ ពាក់កណ្ដាលសាសនា ព.ស.២៥០០ នាយករដ្ឋមន្ដ្រីលោក យុវហរលាល នេរូហ៍ បានប្រារឰវិសាខបូជា បាននិមន្ដ និង​អញ្ចើញ​រាជ​ទូត​ សាសនទូតទូ ទាំងពិភព លោក​ចូលរួមក្នុង​កម្ម​វិធីដ៏​ឱឡារឹតនេះ ក្នុងបណ្ដាប្រទេសទាំងនេះ មាន​​ប្រទេស​កម្ពុជាផង​ដែរបាន ចូលរួម ជាពិសេស​គឺក្រុម​មន្ដី្រ​សង្ឃ​ដឹក​នាំ​ដោយ​សម្ដេច​ព្រះ​សុមេធាធិបតី សម្ដេច​ព្រះសង្ឃរាជជួន ណាត។​​ចាប់តាំងពីនោះមក ប្រទេស​ផ្សេងៗ​ដែលកាន់​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា​បានមកសាង​វត្ដរបស់​ខ្លួន​ក្នុងបរិវេណព្រះមហាពោធិចេតិយនេះ ដូចដែលយើង​បានឃើញស្រាប់ក្នុងបច្ចុប្បន្ន។

បច្ចុប្បន្ន ពុទ្ធសាសនិជនទូទាំងពិភពលោកបានស្នើរសូមអោយអង្គការមករតក​លោក​ចុះ​បញ្ជី​ជាសម្បត្ដិវប្បធម៌លោកក្នុងឆ្នាំ ២០០២។គណកម្មការមរតកលោកបាន​សម្រេចចិត្ដ ចុះបញ្ជីអោយព្រះ មហាពោធិចេតិយជាមរតកលោកដោយ​សម្អាង​លើ​កត្ដាសំខាន់ដូចជា​៖

១.ជាតំណែងផ្នែកថ្វីដៃសាងប្រកបដោយវិចិត្រភាពបំផុត

២. ជាឥទ្ធិពលដ៏មានអំណាចបំផុត ធ្វើអោយមានការស្ថាបនាបូរណៈជាបន្ដ​បន្ទាប់​រំលេច​ដោយ​ស្ថាបត្យ​កម្ម អនុស្សរស្ថាន បដិមាកម្ម ទាំងឧទ្យាន និងភូមិប្រទេស ព្រមទាំង​ស្ថាបនា​ផ្នែក​សិល្ប​កម្ម ដែលធ្វើ អោយកើតជាមូលដ្ឋានវប្បធម៌របស់មនុស្សរាល់​សម័យកាល។​

៣.​​ជាភស្ដុតាងបញ្ជាក់អោយឃើញនូវផ្នែកវប្បធម៌ អរិយធម៌គង់វង់នៅបច្ចុប្បន្ន។

៤.បង្ហាញ់អោយឃើញនូវអច្ឆរិយភាពនៃស្ថាបត្យកម្មដែលជាតំណាងអោយផ្នែកវប្បធម៌ សង្គម សិល្បកម្ម វិទ្យាសាស្រ្ដ បច្ចេកវិទ្យា ឧស្សាហកម្ម និងប្រវត្ដិសាស្ដ្ររបស់មនុស្ស។​

៥.បញ្ជាក់អំពីគំនិត ជំនឿដែល​ទាក់ទង​អំពី​ហេតុការណ៍​និង​អច្ឆរិយ​ភាព​នៃប្រវត្ដិ​សាស្ដ្រ។​

គ.​ព្រៃឥសិបតនម្រិគទាយវន្ដ(សារនាថ- Sarnath)កន្លែងសម្ដែងបឋមទេសនា

សារនាថស្ថិតភាគខាងជើង​ក្រុងពារាណសី ចម្ងាយ​ប្រមាណ​៩ កីឡូម៉ែត្រ ជា​មជ្ឃម​ណ្ឌល​​​នៃសាសនា​​ឥណ្ឌូ ក្នុង​រដ្ឋ​ឧត្ដរ​​ប្រទេស​(ប្រទេសឥណ្ឌា​ក្នុង​បច្ចុប្បន្ន)​ជម្ពូទ្វីប​ក្នុង​សម័យ​ពុទ្ធ​កាល។

សារនាថជាកន្លែងឧត្ដមសម្បូណ៌ដោយធុញ្ញជាតិធម្មជាតិ ជា​​ទីអាស្រ័យ​​របស់​សត្វ​ទាំង​ឡាយ ដូចជាសត្វ​ប្រើស​ជា​ដើម​។ សារនាថត្រូវ​បានគេ​ស្គាល់​ក្នុងនាមឥសីបតន​មគ្រ​គ​ទាយ​វ័ន ឬ ឫសីបតនម គ្រ​ទាយ​វ័ន មានន័យថា ព្រៃជាទីអាស្រ័យនៃសត្វប្រើស និងជា​ទីកន្លែងស្នាត់នៅ នៃតាបស​ឫសី​ទាំង ឡាយ។ក្នុងបរិវេទសារនាថមានធម្មេក្ខស្ដូប ខ្នាតធំ​ដែលត្រូវបានគេសំគាល់ថាជាកន្លែង​ដែល​ព្រះ​សម្មា សម្ពុទ្ធ​ទ្រង់ត្រាស់សំដែងព្រះធម្ម​ទេសនា​ដំបូងបំផុតដល់បច្ចវគ្គីភិក្ខុ។ព្រះសទ្ធម្ម ដែលទ្រង់ សំដែង គឺ «ធម្មចក្រ​កប្ប​វត្ដ​ន​សូត្រ» ដែលអោយសេចក្ដីសំខាន់ដូចជា ផ្លូវពីរយ៉ាង មិនគួរបដិបត្ដិគឺតឹងពេក និងធូរ ពេក ទ្រង់អនុញ្ញាតិអោយដើរផ្លូវកណ្ដាល។ អរិយសច្ចបួន ដូច​ជា​ទុក្ខសច្ច សមុទសច្ច និរោធ​សច្ច​ និង មគ្គមានអង្គប្រាំបី។ មគ្គមានអង្គប្រាំបីដូចជា សេចក្ដី​យល់​​ត្រូវ១ សេចក្ដីត្រិះត្រូវ១ វាចាត្រូវ១ ការងារត្រូវ១ ការចិញ្ចឹមជីវិតត្រូវ១ សេចក្ដី​ព្យាយាម​ត្រូវ១ សតិត្រូវ១ និងការ​តាំងចិត្តត្រូវ១។ ក្រៅពីនេះទ្រង់ បាន ចំណែកឋាន​ឬភូមិជា​បួន ដូចជា​ឋាន​នរក ឋាន​មនុស្ស ឋានទេវតា និងឋានព្រហ្មណ៍ (មានសេចក្ដី ពិស្ដារក្នុង ធម្ម​ចក្រ​កប្ប​វត្ដសូត្រ)​។ក្នុងការសំដែងព្រះសទ្ធម្មនេះ ត្រូវបាន​កំណត់​ថាជា​ថ្ងៃដែល​ព្រះរតន​ត្រៃ​ កើត​ដំបូង​ក្នុង​លោក។

ព្រះបាទអសោមហារាជបានសាងចេតិយនេះឡើងដើម្បីរំលឹកដល់ព្រះសទ្ធម្មរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ​ ដែលទ្រង់បានត្រាស់សំដែងដំបូងដល់បច្ចវគ្គីភិក្ខុក៏ដូចជាដល់លោកមនុស្សលោក ។​ច្រើន សតវត្ស ក្រោយមក​សាស​នស្ថាននេះត្រូវបានព្រះ មហា​ក្សត្រ​ក្នុង​យុគ​សម័យ​នីមួយៗ​​បូរណៈ ដូច​ជា​​ក្នុងសម័យ​គុបត​ជា​ដើម​ តែនៅពេលដែល​ទ័ព​មុស្លិម​(ចាម)​គ្រប់គ្រង​ឥណ្ឌា​​ក្នុង​​សម័យ​នោះ​បាន​ដុត​បំផ្លាញ់​សាសន​ស្ថាន គម្ភីរដីកា និង​សំលាប់​ព្រះ​សង្ឃ​​ស្ទើរគ្មាន​សល់ តែ​ពស្ដុ​តាង​ជាគ្រិះដែល​នៅ​សល់​មាន​លក្ខណៈ​​ជាបួនជ្រុង ដោយ​សារ​អក្បារ៍​ក្សត្រ​មុស្លិមមួយអង្គបានរំលឹក​ដល់ចេតិយដែល ព្រះបិតារបស់ ទ្រង់បាន លូចលាក់ មិន​អោយ​ទ័ព​មុស្លិម​ជាសត្រូវ​ចូល​មកដុះបំផ្លាញ់ ក្រោយពីដែលទ័ពក្បត់មុស្លឹមដកទ័ពទៅ សាសន​ស្ថាននេះត្រូវបានស្ថាបនា​បូរណៈ​ជាថ្មីមានលក្ខណៈបួនជ្រុង ដើមឡើយ(សម័យ​អសោក) មានលក្ខណៈទ្រង់​ទ្រាយ​ជា​បាត​ផ្កាប់។

កំណត់ហេតុរបស់ព្រះភិក្ខុចិននាមថាំងសាំចាំងប្រហែលជាក្នុងឆ្នាំ ៧៥៦ (Chinese traveler Hiuen-Tsang) ថា«មានព្រះសង្ឃជាធម្មតាចំនួន ១៥០០ អង្គ ស្ដូបមានកំពស់ ១០០ ម៉ែត្រ មាន សរសេរសិលាចារិករូបក្បាលសីង្ហ និងអច្ឆរិយភាពនៃសាសន​ស្ថាន​ជាច្​រើន កន្លែងក្នុងបរិវេណ​សារនាថចេតិយ សម័យទ័ពម៉ុងគោលគ្រប់គ្រងឥណ្ឌា សាសន​ស្ថាន​​ទាំងនេះ ត្រូវគេបោះបង់ចោល គ្មានអោយតំលៃនិងថែរក្សា»​ ទើប​មកដល់​ក្នុង​សម័យ​អនាគារិក ធម្មបាលៈ និងពុទ្ធសាសនិក​ជនស្រី​លង្កាបាននាំគ្នាជួយស្ថាបនាបូរណៈ​ជា​ថ្មីមួយអន្លើដោយ​ការ​​​ជួយគាំទ្រ ពីរដ្ឋាភិបាលឥណ្ឌា សហការជា​មួយអ្នកបុរាណគតិ​ទើបធ្វើអោយកិច្ច​បូរណៈត្រូវ​បានសម្រេចដល់គោល​បំណង​យ៉ាងត្រចាស់ ត្រចង់ ល្អវិចិត្រ ដូចដែលបានឃើញសព្វថ្ងៃនេះ។

ចេតិយតាមទស្សនន័យព្រះពុទ្ធសាសនា

បើនិយាយអំពីចេតិយនៅកម្ពុជាយើងមានច្រើនប្រភេទ ហើយប្រភេទ​នីមួយ​ៗ​មាន​លក្ខណៈ​​​ខុសៗគ្នាទៅតាមភូមិនិគម ស្រុក ទស្សនគតិ ព្រមទាំងរចនាបទ។ ដូចដែលយើង​បាន​ដឹង​​ស្រាប់ខ្លះៗ​ហើយទាក់ទងនឹងប្រាសាទនានាទូទាំងប្រទេសកម្ពុជាយើង ដោយ​ប្រាសាទ​ទាំង​នោះសុទ្ធតែសាង​ដើម្បីឧទ្ទិសដល់បុព្វការីខ្មែរដែលបានពលីកម្ម​ដើម្បី​យើង​រាល់គ្នានាពេល បច្ចុប្បន្ន ដូច្នេះ ប្រាសាទ​ទាំងនោះយើងអាចហៅថាចេតិយបានដែរ ដោយ​ចេតិយ​ទាំង​នោះមានរចនាបទ និងអត្ថន័យអប​ដោយ​ប្រាជ្ញាទស្សនគតិផ្សេងៗ​ពីគ្នា។​ បច្ចុប្បន្ននេះ យើងពុំសូវបានសិក្សាយល់ដឹង​ជ្រាលជ្រៅ​ទាក់​ទងនឹងបញ្ហានេះទេ។ ដូច្នេះក្នុងអត្ថបទនេះ គ្រាន់តែជាការផ្ដើមបញ្ចេញទស្សនគតិខ្លះៗតែប៉ុណ្ណោះ ជាពិសេស​គឺផ្ដល់អត្ថន័យបីយ៉ាង បើសិនជាយើងចង់ចំណែកច្រើនជាងនេះក៏បានដែរ គ្រាន់តែទាញ​យកអត្ថន័យក្នុងព្រះពុទ្ធ​សាសនាអោយសមហេតុសមផលតាមចិត្ដភាពនៃចេតិយ ឬ​រចនា​បទនៃ​ចេតិយនោះៗ។​

ន័យទី១ គ្រិះស្ថានចេតិយតំណាងអោយសីល ចង្កេះមានលក្ខណៈដូចជាជួងតំណាង​អោយ​​សមាធិ និងកំពុលស្រួចតំណាងអោយបញ្ញាប្រកបដោយមគ្គមានអង្គ៨និង​ព្រះនិព្វាន។

ន័យទីពីរ តំណាងអោយភពភូមិផ្សេងៗក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ដូចជានរកភូមិ មនុស្ស ទេវភូមិ។

គ្រិះស្ថានបានដល់ធាតុទាំងបួននិងទ្វីបទាំងបួន(ឧត្តរកុរុទ្វីប,បុព្វវិទេហទ្វីប,អបរគោយាន​ទ្វីបនិងជម្ពូទ្វីប។)ចំណែកគ្រិះដែលដាក់ចុះចូលក្នុងដីបានដល់ថានទុគតិ ដូចជា តេរច្ឆាន អសុរកាយ ប្រេត នរក។រូបរាងដូចជាជួងនោះបានដល់លោកមនុស្ស។​ចំណែកកំពុល​ស្រួចបានដល់​ទេវ​ស្ថាន​គឺ​ចាតុ​​​​មហារាជិកា តាវតឹង្ស យាមា តុសិត និម្មានរតី បរនិមិតាវស្សវតី។​កំពុលស្រួចបាន​ដល់ទេវ​ស្ថាន​​​ទាំង​១៦ជាន់គឺ បារិសជ្ជា បុរោហិតា មហាព្រហ្មា បរិត្ដាភា អប្បមាណាភា អាភស្សរា បរិត្ដា​សុភា អប្បមាណា សុភាកិណ្ហា វេហាបផលា អសញ្ញីសត្ដា អវិហា អតប្បា សុទស្សា សុទស្សី អកនិដ្ឋា និងខ្ពស់ជាងនោះទៀត បានដល់ អរូបព្រហ្មទាំងបួន ដូចជា អាកាសានញ្ចាយតនៈ វិញ្ញាណញ្ចាយតនៈ អាកិញ្ចញ្ញាយតនៈ ​នេវសញ្ញានា​សញ្ញាយតនៈ។​​ខ្ពស់បំផុតគឺលោកុត្តរភូមិ។

ន័យទីបី គឺរាប់ចាប់ពីគ្រិះឡើងលើ ន័យទីមួយបានដល់ព្រះរតនត្រ័យ ន័យទីពីរបានដល់​អរិយសច្ចបួន ន័យទីបីបានដល់មគ្គមានអង្គប្រាំបី និងខ្ពស់បំផុតបានដល់ព្រះនិព្វាន។

ចេតិយនិងសីលធម៌សង្គម

ចេតិយតំណាងអោយសីលធម៌ក្នុងសង្គមខ្មែរយើង ប្រជាជនខ្មែរគ្រាន់តែបាន​ឃើញ ​ចេតិយ​ភ្លាម ពួកគេធ្វើនូវសេចក្ដីគោរពដោយកាយ វាចានិងចិត្ត។ ពួកគេអាចនឹង​រលឹកដល់​ព្រះ​បរមធាតុ​នៃអង្គព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ជាបរមគ្រូនៃយើង ឬរលឹកដល់នូវ​គុណ​ព្រះរតនត្រ័យ បន្ទាប់​មក គេអាច​នឹងដល់បុព្វការីជនរបស់គេ ដែលបាត់បង់ជន​ជីពទៅ​ហើយនោះ ហើយគេយក​អដ្ឋិ​ធាតុរបស់​ញាតិទាំងនោះមកដំកល់ទុកក្នុងចេតិយ។ ពួក​គេអាចនឹងមានជំនឿ​ថាមាតា​បិតា​ឬ​ញាតិ​ធ្លាប់​មានគុណូប្បការគុណដល់ពួកគេ ដូច្នេះ ដើម្បីតបស្នងនូវគុណរបស់បុគ្គលទាំងនោះ ទើបពួក​គេសាងចេតិយ​ដើម្បី​​ឧទ្ទិស​កុសលចិត្ត។​

ដូច្នេះ ចេតិយមិនត្រឹមតែសំដៅទៅលើការតបស្នងគុណបុព្វការីជនតែប៉ុណ្ណោះទេ តែអ្វី ដែល​មានន័យអមសម្រាប់អប់រំគឺ បងប្អូនញាតិមិត្តតែងតែណែនាំអោយកូនៗ ឬចៅ​ឬក្មួយ ធ្វើសេចក្ដី​គោរព​រាប់អានដោយកិរិយាបន្ទន់នូវចិត្ត ធ្វើចិត្តសុភាពរាបសារប្រៀប​ដូចធ្វើចិត្តគោរព​ដល់​ញាតិ​របស់​គេកាល​ដែលនៅមានជីវិត។ ទាំង​នេះអាចបញ្ជាក់​ថា​សីល​ធម៌ផ្ដើមមានពេល ដែលបាន​ឃើញ​នូវចេតិយ ហើយ​បញ្ជាក់អំពីចិត្តនិស្ស័យ​របស់​ខ្មែរ​តែងតែមាននូវសីលធម៌ប្រចាំ​ចិត្ត កតញ្ញូតាធម៌ដែល​ជាគុណធម៌​មាន​ក្នុងសន្ដាន​ចិត្ត​របស់ខ្មែររាប់ពាន់ឆ្នាំ។​

ឯកសារពិគ្រោះ

សម្ដេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ជួន ណាត,ប្រវតិ្ដនៃវត្ត​ឧណ្ណា​លោម,​ភ្នំពេញ:​បណ្ណា​គារ​ត្រៃរតន៍​,១៩៦៣.

ព្រះពោធិវង្ស យ.តាត,ធម្មសង្គហៈ,ភ្នំពេញ : សមនសវគ្គ,១៩៥០.

ប្រវត្តិព្រះបរមសារីរិកធាតុ ដោយធម្មនន្ទ